Akcja powieści rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: w Moskwie lat 20. i w Jerozolimie za czasów Chrystusa. Do Moskwy niespodziewanie przybywa diabeł (Woland) ze swoją świtą (Azazello, Behemot, Fagot, Hella). W pełną absurdów rzeczywistość komunistyczną - pozbawioną wyższych wartości, zakłamaną, w gruncie rzeczy nędzną, gdzie panuje oszustwo, naciągactwo, pozory - diabeł wprowadza porządek, prawdę, demaskuje oszustów i kłamców, karze. Następuje odwrócenie ról. Diabeł, w myśl motta powieści, pochodzącego z dramatu J. W Goethego Faust, äczyni dobroö. Ratuje Mistrza, twórcę powieści o Jeszui Ha-Nocri, oddaje go zakochanej w nim Małgorzacie, która zgodziła się pełnić obowiązki gospodyni na balu u szatana w zamian za ocalenia Mistrza. Odsłania absurdy socjalistycznej rzeczywistości, w której ludzie udają, że żyje im się dobrze, ale w rzeczywistości kombinują, by poprawić swój byt. Wydarzenia w Jerozolimie dotyczą procesu Jeszui Ha-Nocri, mesjasza, i egzekucji na Górze Czaszki. Pisarz pokazał rozterki wewnętrzne Piłata, słabość i pokorę Jeszui - człowieka, który boi się śmierci, cierpi, nie chce umierać. Powieść została opublikowana po śmierci pisarza, a pierwsze wydanie było mocno okaleczone przez cenzurę. Mimo to została uznana za arcydzieło. Różnie ją interpretowano: jako alegorię polityczną, utwór satyryczny, utopijny. Powieść jest zagadkowa i wieloznaczna, stąd różnorodność interpretacji. Michał Bachtin - teoretyk literatury - nazwał ją menippeą, czyli utworem wywodzącym się z tradycji karnawałowo-ludowej, w który pierwiastki fikcji i fantastyki łączą się z rzeczywistością..